Historia Parafii Bartąg

Wprowadzenie: Położenie i kontekst historyczny parafii bartąskiej

Parafia rzymskokatolicka pw. św. Jana Ewangelisty i Opatrzności Bożej znajduje się w miejscowości Bartąg, położonej na Warmii, w gminie Stawiguda, na południe od Olsztyna. Obszar ten jest częścią historycznego regionu, którego dzieje ściśle splatają się z losami Kościoła na Warmii. Wieś Bartąg została lokowana na prawie chełmińskim w 1345 roku, z inicjatywy Henryka Lutra, a następnie kapituły warmińskiej, co świadczy o jej wczesnym i zorganizowanym charakterze osadniczym. Przez teren parafii przebiegał historyczny trakt niborski, będący częścią szlaku wiodącego z Warszawy do Królewca. Ta strategiczna lokalizacja podkreślała znaczenie miejscowości jako ważnego punktu na mapie komunikacyjnej i handlowej regionu. Wpisy historyczne dotyczące Bartąga znajdują się w literaturze polskiej i niemieckiej, a tradycje związane z parafią opisywał m.in. ks. Walenty Barczewski, co dokumentuje jej utrwalony w świadomości kulturowej Warmii charakter.

Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie wyczerpującego i zweryfikowanego opisu dziejów parafii, od jej średniowiecznych początków po czasy współczesne. Raport opiera się na analizie pierwotnych i wtórnych źródeł historycznych, w tym dokumentów kościelnych, encyklopedii regionalnych oraz publikacji internetowych. Krytyczne podejście do źródeł umożliwiło wyjaśnienie rozbieżności w datach i faktach, co jest kluczowe dla uzyskania obiektywnego obrazu historycznego.

Początki parafii i kościoła (XIV wiek)

Geneza parafii i problematyka datowania

Dokładna data erygowania parafii w Bartągu jest przedmiotem pewnych rozbieżności w źródłach historycznych. Choć rok 1348 jest często podawany jako data powołania parafii, nie jest to data formalnej fundacji kościoła. Wzmianka ta odnosi się do pierwszej historycznej dokumentacji istnienia proboszcza Dietmara, który został wymieniony w dokumencie lokacyjnym sąsiedniej wsi Dorotowo. Ta wczesna wzmianka potwierdza istnienie zorganizowanego życia duszpasterskiego na tym obszarze już w połowie XIV wieku, jeszcze przed wzniesieniem stałej budowli sakralnej.

Właściwa data konsekracji pierwszej świątyni to rok 1363. Powstanie kościoła pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w tym roku stanowiło formalne i fizyczne ugruntowanie parafii jako ośrodka kultu. Rozróżnienie tych dwóch dat jest istotne dla precyzyjnego opisu historycznego: rok 1348 oznacza początek duszpasterstwa, a rok 1363 – powstanie stałej świątyni.

Pierwsza świątynia i jej infrastruktura

Pierwotnie, zaraz po lokacji wsi, w Bartągu istniał drewniany kościół, który prawdopodobnie został zniszczony podczas najazdów litewskich. Na jego miejscu, jeszcze w drugiej połowie XIV wieku, wzniesiono nową świątynię, tym razem murowaną, pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty. W tym samym czasie powstała plebania oraz instytucje społeczne, takie jak szkoła i szpitalik. Ich istnienie dowodzi wczesnego rozwoju życia wspólnotowego i charytatywnego parafii, która od samego początku pełniła nie tylko funkcję sakralną, ale również edukacyjną i opiekuńczą.

Dzieje kościoła parafialnego: pożary, odbudowy i zmiany architektoniczne

Gotycka budowla i pożar w XVII wieku

Późnogotycki kościół w Bartągu, wzniesiony z cegły na planie prostokąta, jest głównym świadkiem bogatej historii parafii. W XVI wieku świątynia została częściowo przebudowana. Jej dalsze losy naznaczył tragiczny pożar w 1681 roku, który zniszczył część dachu i murów. Chociaż niektóre źródła podają inną datę, rok 1681 jest szerzej akceptowany w historiografii. Warto zauważyć, że ołtarz główny, będący jednym z najcenniejszych elementów wyposażenia, został wykonany w 1695 roku. Jest to ważna chronologiczna wskazówka, która wyjaśnia, dlaczego ołtarz nie mógł ocalić z pożaru, jak mylnie sugerują niektóre relacje. W rzeczywistości ołtarz ten został zamówiony w warsztacie pożarowym po pożarze, w okresie odbudowy świątyni, a nie ocalał z wcześniejszego zdarzenia.

Odbudowa i późniejsze przebudowy

Po pożarze, dzięki ofiarom diecezjan, kościół został odbudowany i w 1724 roku ponownie konsekrowany przez biskupa sufragana Jana Franciszka Kurdwanowskiego. W 1800 roku w miejsce drewnianej wieży wzniesiono okazałą wieżę murowaną, którą wieńczy baniasty hełm z chorągiewką i datą. Kolejny ważny etap w historii architektury świątyni nastąpił w 1934 roku, kiedy to proboszcz ks. Otto Langkau zdecydował się na rozbudowę, dodając do korpusu kościoła dwie nawy boczne. Choć pojawiają się źródła z datą 1924, rok 1934 jest najczęściej i najdokładniej udokumentowany jako data powiększenia świątyni.

Architektura i wyposażenie

Kościół w Bartągu jest przykładem budowli późnogotyckiej z elementami pseudogotyckimi. Jest to świątynia orientowana, z wyodrębnionym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium i kwadratową wieżą od strony zachodniej. Sklepienie prezbiterium pochodzi z XVI wieku.

Wnętrze świątyni kryje bogate, zabytkowe wyposażenie. Najcenniejszym elementem jest dwukondygnacyjny, barokowy ołtarz główny z 1695 roku, przypisywany warsztatowi królewieckiego snycerza Izaaka Rigi. W dolnej części ołtarza znajduje się płaskorzeźba Grupy Ukrzyżowania na tle pejzażu, a krzyż ma kształt Drzewa Życia. W drugiej kondygnacji przedstawiona jest scena złożenia Jezusa do grobu, a na zwieńczeniu figura Zmartwychwstałego Chrystusa.

Nawa główna przykryta jest drewnianym stropem, polichromowanym w 1724 roku. Polichromie przedstawiają patrona kościoła św. Jana Ewangelistę, a także Mojżesza, św. Helenę i liczne główki aniołów. W skarbcu parafialnym przechowywany jest także relikwiarz z fragmentami Krzyża Świętego. Wśród innych cennych elementów wyposażenia wymienić należy barokową ambonę z XVIII wieku, witraże przedstawiające świętych, a także organy o 20 głosach, zbudowane w 1906 roku przez organmistrza Witalisa Stange z Braniewa.

Kult Opatrzności Bożej i jego znaczenie dla tożsamości parafii

Podwójne wezwanie i jego symbolika

Duchowość bartąskiej parafii jest wyjątkowa ze względu na jej podwójne wezwanie: św. Jana Ewangelisty i Opatrzności Bożej. Wezwania te wzajemnie się uzupełniają, tworząc duchowy fundament wspólnoty. Święty Jan, apostoł miłości, wskazuje drogę do pełni życia w bliskości z Bogiem, natomiast kult Opatrzności Bożej opiera się na ufności w Bożą troskę i opiekę nad ludzkim losem. Tożsamość parafii wyraża się w harmonii tych dwóch postaw: ufności i miłości, wiary w obecność i troskę Boga, który „patrzy i opatruje”.

Obraz Opatrzności Bożej jako serce kultu

Kluczowym punktem kultu Opatrzności Bożej jest XVIII-wieczny obraz umieszczony w lewym ołtarzu bocznym. Jego ikonografia jest głęboko symboliczna: przedstawia Oko Opatrzności wpisane w trójkąt, otoczone promieniami, obłokami i aniołami. Wyjątkowe znaczenie mają polskie inskrypcje, które go zdobią: u góry „Bóg patrzy i opatruje”, a u dołu „Bóg patrzy i opatrzy”. Obecność napisów w języku polskim w XVIII wieku, w okresie gdy Warmia znajdowała się pod panowaniem pruskim, stanowi świadectwo silnego przywiązania miejscowej ludności warmińskiej do polskiej kultury i wiary. Obraz ten od wieków przyciągał pielgrzymów, stając się centrum kultu i wiary w Bożą interwencję w życiu codziennym.

Dzieje Bractwa Opatrzności Bożej

Kult Opatrzności Bożej w Bartągu zyskał na sile dzięki działalności Bractwa Opatrzności Bożej. Zostało ono reaktywowane w latach 1780–1781 przez ówczesnego proboszcza ks. Tomasza Gremma, który prężnie rozwijał jego działalność charytatywną i społeczną. W latach 1781–1797 do Bractwa wstąpiło aż 4758 osób, co świadczy o jego ogromnym znaczeniu dla życia religijnego i społecznego parafii. Bractwo było reaktywowane dwukrotnie w XX i XXI wieku, co jest wyjątkowym zjawiskiem. Po zaniku działalności, ks. Otto Langkau wznowił je w 1917 roku, a do 1923 roku dołączyło do niego ponad dwa tysiące wiernych. Następnie, w 2001 roku, Bractwo zostało ponownie reaktywowane przez ks. Eugeniusza Bartusika. Te wielokrotne odnowy świadczą o żywotności i trwałości kultu Opatrzności Bożej, który był na tyle zakorzeniony w tożsamości wspólnoty, że powracał mimo zawirowań historycznych.

Sanktuarium i pielgrzymki

Znaczenie kultu Opatrzności Bożej na Warmii zostało oficjalnie docenione 24 czerwca 1984 roku, kiedy to biskup Jan Obłąk podniósł kościół w Bartągu do rangi Diecezjalnego Sanktuarium Opatrzności Bożej. Miejscowa tradycja pielgrzymek, zwanych po warmińsku „łosierami”, dodatkowo podkreślała rangę tego miejsca jako ośrodka kultu.

Proboszczowie, ludność i zmiany terytorialne

Wybitni proboszczowie i ich wkład

Dzieje parafii w Bartągu były kształtowane przez wybitne postacie proboszczów, którzy pełnili nie tylko funkcje duszpasterskie, ale także byli liderami społeczności, budowniczymi i promotorami oświaty. Lista proboszczów bartąskich jest znana niemal w całości od czasów średniowiecza.

Proboszcz	Okres posługi	Wkład w rozwój parafii
Dietmar	Wzmiankowany w 1348	Pierwszy znany proboszcz, inicjator budowy pierwszej świątyni.
Tomasz Gremm	1776–1810	Założyciel Bractwa Opatrzności Bożej, promotor oświaty, zlecił wykonanie miedziorytów Danielowi Chodowieckiemu.
Otto Langkau	Wzmiankowany w 1917–1934	Reaktywował Bractwo Opatrzności Bożej, rozbudował kościół o nawy boczne w 1934 roku.
Leszek Kuriata	Od 2006	Proboszcz w okresie odtworzenia skradzionych tablic pamiątkowych.
Andrzej Chędoszko	Od 1 lipca 2022	Obecny proboszcz parafii.

Zmiany terytorialne i demografia

Pierwotne granice parafii bartąskiej były znacznie szersze i obejmowały wiele okolicznych wsi, w tym Bartążek, Jaroty, Tomaszkowo, Dorotowo, Majdy, Gągławki, Ruś, Kielary i Linowo. Z czasem, w wyniku rozwoju Olsztyna i zmian administracyjnych, granice parafii ulegały korektom, a z jej pierwotnego obszaru wydzielano nowe wspólnoty. Współcześnie parafia obejmuje Bartąg, Ruś, Gągławki oraz częściowo Osiedle Zacisze w Olsztynie, co stanowi znaczne zmniejszenie w porównaniu z jej średniowiecznym zasięgiem.

W obliczu braku precyzyjnych danych demograficznych z dawnych epok, wielkość wspólnoty parafialnej można szacować na podstawie liczby członków Bractwa Opatrzności Bożej. Przystąpienie blisko 5 tysięcy osób w XVIII wieku i ponad 2 tysięcy w początkach XX wieku świadczy o dużej aktywności i sile parafian, co jest cennym wskaźnikiem ich liczebności i zaangażowania.

Podsumowanie

Parafia pw. św. Jana Ewangelisty i Opatrzności Bożej w Bartągu jest nie tylko miejscem kultu, ale również świadkiem wielowiekowej historii Warmii. Jej dzieje, naznaczone tragicznymi pożarami i późniejszymi odbudowami, są opowieścią o trwałości wiary i niezłomności lokalnej wspólnoty. Unikatowe połączenie wezwań – miłości św. Jana i ufności w Opatrzność Bożą – stanowi duchowy fundament, który przetrwał mimo wszelkich zawirowań.

Kościół, będący cennym zabytkiem architektury, kryje w sobie bezcenne świadectwa historii, takie jak barokowy ołtarz, polichromowany strop oraz obraz Opatrzności Bożej z polskimi napisami, który jest symbolem tożsamości kulturowej Warmiaków. Trzykrotne reaktywowanie Bractwa Opatrzności Bożej i istnienie tradycji pielgrzymek dowodzi, że życie duszpasterskie w Bartągu pozostaje żywe i dynamiczne, a parafia pełni istotną rolę w krajobrazie kulturowym i duchowym regionu.

---

Początki Bartążka trzeba łączyć z osadą Prusów w południowej Pogezanii, znajdującą się na polu zwanym Berting lub Bertingen. Była tu jedna z najstarszych miejscowości w tym rejonie Warmii historycznie ustalona, gdzie w roku było szesnastu Prusów. W dokumentach zapisano ich obco brzmiące nazwiska: Sautungen, Ajten, Janiken, Tolniko Snaydagen, Aspan, bracia Nagripten, Trennen, Nawalden, Neernitz, Macruten, Permauden, Naudenten, Posiauten, Neauken. Każdy z tych szesnastu otrzymał w tamtym roku 4 włóki ziemi (jedna włóka – 16,8 ha), przyznanych przez biskupa warmińskiego i kapitułę katedralną na prawie pruskim a nie chełmińskim, a różnica między tymi nadaniami polegała na kwestii dziedziczenia, córki nie dziedziczyły ziemi, ale po zamążpójściu należał im się posag, wdowie przysługiwało tylko dożywocie. Wszystko odbyło się to zanim ustalono granice komornictwa olsztyńskiego, przypisanego Kapitule Katedralnej.

W odróżnieniu od trzech pozostałych diecezji pruskich, utworzonych w 1243 roku, krzyżacy nie zawładnęli Warmią, ani nie zdołali obsadzić w następnych latach rządcami, wywodzącymi się z zakonu. Stało się to dzięki pierwszemu biskupowi warmińskiemu Anzelmowi, który obdarował powołaną przez siebie w 1346 roku kapitułę katedralną, przywilejem wyboru rządcy ze swego grona. Kapituła mogła uzupełnić swój skład. Biskup Anzelm odstąpił też kapitule trzecią część swej dzielnicy. Stanowiły ją następnie komornictwa: pieniążkowskie czyli melzackie, fromborskie i właśnie olsztyńskie. Miała jednak kapituła obowiązek prowadzenia na tym terytorium pracy duszpasterskiej.

Od drugiego pokoju toruńskiego czyli od 1466 roku, kiedy Warmia została bezpośrednio wcielona do Korony (a właściwie do traktatu Piotrowskiego w 1512 roku), król polski z grona kanoników dobierał czterech kandydatów. Niekiedy kandydat królewski na biskupstwo warmińskie nie miał indygenatu pruskiego, czyli nie był urodzonym na tych ziemiach i nie posiadał kanonii warmińskiej. Wtedy Kapituła powoływała się na nadane jej przed laty przywileje, ale w końcu ustępowała królowi. Mocno jednak wciąż eksponowała przed 1466 rokiem swoją odrębność wobec zakonu. W komornictwie olsztyńskim, Kapituła stanowiła więc zwierzchnika w zakresie spraw religijnych jak i gospodarki.

Siedem lat po założeniu Bartążka w 1342 roku wójt biskupstwa warmińskiego Heinrich Luter w imieniu biskupa Hermanna z Pragi i całej kapituły katedralnej we Fromborku na czele z proboszczem Janem wystawili wyróżniającemu się Prusowi Jomen przywilej lokacyjny, uprawniający do założenia na tym samym polu Bertunga wsi. Przyjęła ona nazwę Jomena, później określana przez warmińską ludność Jondorfem bądź Jarotami. Jak zapisano w dokumentach, wieś obejmowała 40 włók, a Jomenowi jako sołtysowi nadano 6 włók.

Po Jarotach założono Bartąg. W odróżnieniu od Bartążka, nazwanego pierwotnie Pruskim Bartągiem (bo zasiedlony był przecież przez samych Prusów), to Bartąg nosił nazwę Deutsch Bartąg, bo osiedlili się tam Niemcy z Turyngii. Akt lokacyjny nosił datę 3 października 1345 roku i obejmował 32 włóki, z czego także część otrzymał sołtys Mikołaj i cztery przeznaczono parafii. Przy założeniu kolejnych wsi w 1348 roku – Dorotowa i w 1349 roku – Tomaszkowa, wymieniony już był proboszcz Bartąga Dietmar.

Zachował się zapis z 1346 roku, że na polu Betringen miało być zlokalizowane miasto – civitas, być może miało ono powstać w miejscu, gdzie teraz znajduje się stary Olsztyn. Trzej wysłannicy już tylko kapituły orzekli, że miasto powstanie o milę dalej na północ z zakolu Łyny. Ostatecznie decyzja zapadła ostatniego dnia z 1348 roku, a lokalizacji Olsztyna dokonał 31 października 1353 roku Jan z Łaj.

Od początku nad południowym brzegiem jeziora Bartążek istniał dom – castrum, zbudowany z kamieni, gliny. Miał tam swoją siedzibę zarządca pola Bertinga. Zbierał on podatki i przewidziane lokacją daniny jak miód, wosk, skóry, które odstawiał na zamek w Olsztynie. Pracowite życie osadników raz po raz przerywały grabieżcze napady Litwinów i wojny polsko – krzyżackie, często pola nie miały gospodarzy. Z czasem w Bartążku powstał folwark kapitulny, w którym cześć osadników musiała odrabiać szarwark. Gospodarującym tam poprzednio nadawano inna ziemię. Tak było z Vitusem Ziębą, któremu kapituła aktem z 3 września 1599 roku nadała 4 włóki ziemi w Bartągu w zamian za pozostawiony identyczny majątek w Bartążku. Tak samo stało się z gospodarującymi tam Klemensem Negą, Michałem Jadamem i Simonem Brentzam. Im w 1625 roku nadano razem 12 i pół włóki w Jarotach. Odtąd do pierwszego rozbioru Polski, a więc w 1772 roku, folwark kapitulny obejmował w przybliżeniu 60 łanów ziemi uprawnej.

Na początku w Bartągu stał kościół z drewna. Został on zapewne zniszczony w czasie najazdów Litwinów. Na tym samym miejscu jeszcze w II połowie XIV wieku zbudowano nową świątynię pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty i plebanię. Parafia obejmowała Bartążek, Jaroty, Tomaszkowo, Dorotowo, Majdy, Gągławki, Ruś, Kielary, Linowo. Przy kościele istniały szkoła i szpitalik. Do 1620 roku parafia należała do dekanatu dobromiejskiego, potem do olsztyńskiego. W 1681 roku pożar zniszczył część dachu i murów. Ocalał barokowy ołtarz główny, będący dziełem Issaka Riga z Królewca. Odrestaurowany kościół konsekrował biskup pomocniczy Jan Franciszek Kurdwanowski. W 1800 roku wzniesiono okazałą wieżę w miejsce drewnianej. Budowla ta utrzymywała się przez wiele lat. Dopiero w 1934 roku ks. Otto Langkau (którego Rosjanie rozstrzelali 22 stycznia w 1945 roku), zdecydował się na rozbudowę kościoła, dobudowując dwie nawy boczne do istniejącego kościoła.

Znane są nazwiska prawie wszystkich proboszczów Bartąga. Rozpoczyna tę listę znany nam już Dietmar, potem Marcin Wrenceslaus, Szymon Tatarka, Fryderyk von Borgk, Szymon Hempner, Jakub Lobbe, Grzegorz Dromler, Mikołaj Zukowski, Jan Schulz, Adam Ritsch, Jerzy Sosnowski, Walenty Lipiecki. To ci przed pożarem. Po 1681 roku trzej najbardziej przyczynili się do odbudowy kościoła: Michał Schalski, Piotr Odentkowski i Jan Lazari. Byli między nimi kapłani bardziej zapobiegliwi w podnoszenie religijności w parafii, co podkreślano w kolejnych wizytach biskupich. Wśród nich na szczególne uznanie zasługuje Tomasz Grem (1746-1810), wywodzący się z Dobrego Miasta, który aż 34 lata duszpasterzował w Bartągu. Zabiegał on o oświatę mieszkańców, zwracał się z memoriałami do władz pruskich w Królewcu i Berlinie w sprawie założenia szkół w tej części Warmii. Podkreślał w nich, że duży procent parafian to analfabeci, co także ma związek ze wzrostem plag społecznych. Nie uzyskał poparcia, ale stworzył podstawy pod przyszłe szkolnictwo, bowiem opracował program nauczania i wychowanie w szkołach elementarnych, wzorując się na szkolnictwie śląskim. Ksiądz Grem dzięki poparciu Bp. Ignacego Krasickiego doprowadził do założenia w 1781 roku pierwszego na Warmii Bractwa Opatrzności Bożej, co w sposób znaczący przyczyniło się do pogłębienia świadomości religijnej. Według specjalnego brewe papieża Piusa VI odpust zupełny otrzyma każdy wstępujący do Bractwa o ile się wyspowiada i przyjmie komunię św. Również odpust zupełny otrzymają ci wszyscy, którzy po przystąpieniu do tych sakramentów świętych, głównie w święto bractwa, a wyznaczono je w czternastą niedzielę po Zielonych Świątkach, (obecnie ostatnia niedziela sierpnia) nawiedzą kościół w Bartągu i pomodlą się o zgodę pomiędzy panującymi o wykorzenie herezji oraz o wywyższenie Kościoła świętego. Natomiast odpust cząstkowy uzyskają ci wszyscy członkowie Bractwa, którzy pomodlą się w tym kościele w czasie Mszy św. lub poza nią. Ponad to odpustu dostąpią ci członkowie Bractwa, którzy przyjmą w domu i ugoszczą ubogich albo pogodzą zwaśnionych lub będą uczestnikami pogrzebu bądź procesji organizowanej przez Bractwa; wreszcie ci, którzy będą towarzyszyć księdzu, niosącemu Najświętszy Sakrament do chorych. A jeśli jakieś przeszkody uniemożliwią im wypełnienie tych warunków, powinni na głos dzwonu odmówić pięć razy Ojcze Nasz i Zdrowaś Maryjo za zmarłych członków Bractwa lub sprowadzić grzesznika na drogę zbawienia albo pouczać o prawdach wiary ludzi ich nie znających. Ksiądz Grem zwrócił się też w 1787 roku do znanego malarza i rytownika Daniela Chodowieckiego w Gdańsku o wykonanie miedziorytów i odbitek symbolizujących Opatrzność Bożą wraz z odpowiednimi tekstami w języku polskim i niemieckim: Bóg patrzy i opatruje oraz Bóg patrzy i opatrzy. W latach 1781 – 1797 do Bractwa wstąpiło 4758 osób. W 1917c roku wznowił Bractwo ks. Otto Langkau i do 1923 roku wstąpiło ponad dwa tysiące wiernych.

Z kultem Opatrzności Bożej związane też były (i dalej są, bo wznowił Bractwo Opatrzności Bożej ks. Kanonik dr Eugeniusz Bartusik) pielgrzymki do Bartąga. W sposób literacki tą pielgrzymkę, nazywaną w gwarze warmińskiej łosi erą, przedstawił ks. Walenty Barczewski w Kiermasach na Warmii. Z parafii bartąskiej łosi ery przeważnie prowadzili: Jakub Dąbrowski i Jan Mueller z Tomaszkowa, Ignacy Maluga i Józef Schnipper z Dorotowa, Franciszek Hanowski z Bartąga, Jagalski i Regeler z Rusi, Nikiel i Grzesiek z Jarot.

Niezależnie od Bractwa Opatrzności Bożej w Bartągu istniało też Bractwo Kurkowe oraz od połowy XX wieku rozwinął się ruch antyalkoholowy. Działo się to w czasie, kiedy duszpasteżowani w Bartągu księża Franciszek Kwaśniewski (1801-1883), także inicjator wydania u Artura Haricha Pieśni Pokutnej, po odbytych w 1857 roku misjach, dalej Sylwester Staliński (1840-1917), ks. Jan Jabłoński podczas kulturkampfu wielokrotnie potajemnie odprawiający nabożeństwa w Klewkach i Sząbruku, gdzie nie było księży, i ks. Józef Kiszporski (1846-1914), zajmujący się też etnografią polskiej Warmii i współzałożyciel pisma „Warmiak”.

W skrócie

• Wieś lokowana na prawie chełmińskim w roku 1345, przez Henryka Lutra, a następnie przez Kapitułę warmińską.
• Kościół został wybudowany w drugiej połowie XIV wieku, w XVI wieku częściowo go przebudowano.
• W roku 1681 kościół spłonął. Odbudowany z ofiar diecezji kościół konsekrował 1724 roku biskup Jan Franciszek Kurdwanowski.
• W 1800 roku odbudowano zniszczoną wieżę, a w roku 1934 powiększono poprzez dodanie naw bocznych.
• W zasadniczym zrębie późnogotycki, z elementami pseudogotyckimi, orientowany, murowany z cegły. Po rozbudowie korpus – trójnawowa hala o trzech przęsłach.
• Od zachodu kwadratowa wieża z baniastym hełmem, zwieńczona chorągiewką z datą 1800.
• Wyposażenie wnętrza barokowe z XVII i XVIII wieku. Drewniany strop w nawie głównej polichromowany w 1724 roku.
• Ołtarz główny z 1695 roku z warsztatu Izaaka Riga. W lewym ołtarzu – XVIII-wieczny obraz Bożej Opatrzności z napisem „Bóg patrzy i opatrzy”.
• W skarbcu przechowywany jest relikwiarz z fragmentami Krzyża Pańskiego.

Odpusty parafialne

• Ku czci Bożej Opatrzności – ostatnia niedziela sierpnia.
• Ku czci św. Jana Ewangelisty – 27 grudnia.
• Procesja z relikwiami Krzyża Pańskiego – niedziela po 14 września.